थेंब

रात्रभर पडलेल्या पावसानंतरची ओलीचिंब सकाळ किंवा रंगात आलेल्या हिवाळ्यातली दवभिजली सकाळ म्हटल्यावर मला माझ्या लहानपणीचं बदलापूर आठवतं. नागमोडी रस्ते, लहान-मोठी घरं, छोट्या टेकड्या, पायवाटा, धुकं, शिवारं, फुलपाखरं, पक्षी आणि 'थेंब'. पावसाचे किंवा दवाचे.

पावसाच्या ३-४ महिन्यांत जमिनीचा एक चौरस मीटर तुकडासुद्धा कोरडा दिसत नसे त्या काळी. दररोज किमान एक सर आणि दर २-३ दिवसांत एकदा मुसळधार, हा तर पावसाचा ठरलेला रतीबच होता.
आमचं घर तसं गावाबाहेर होतं. छोटंसं, टुमदार, स्वतंत्र. तुरळक वस्ती आणि आजूबाजूला पसरलेला विस्तीर्ण मोकळा माळ. जिथे पावसाच्या पहिल्या थेंबाबरोब्बर इवले इवले पोपटी अंकुर जमिनीतून डोकं वर काढायचे आणि ३-४ चार जोरदार सरी झाल्या की सर्वदूर हिरवागार गालिचा पसरायचा. दूरवर असलेल्या डोंगरावरून ओघळणाऱ्या छोट्या-मोठ्या झऱ्यांच्या बारीक रेषा मला तेव्हा बाबांच्या काळ्याभोर केसांमध्ये असलेल्या काही पांढऱ्या शुभ्र केसांसारख्या वाटत असत, का कुणास ठाऊक ! शाळेला जाताना पाऊस आला की मला प्रचंड आनंद होत असे. पायांत गमबूट आणि डोक्यापासून पोटरीपर्यंत येणारा एक सलग रेनकोट घालून मी आणि ताई चालत चालत शाळेत जायचो. तेव्हा काही स्कूल बस वगैरे नव्हत्या आणि रिक्शाही. घरापासून आमची शाळा ३-४ किमी. तरी असावी. चिखल, पाणी, तुडवत फताड फताड करत जायला जाम मजा यायची. भिजूनही कोरडं राहण्याचा आनंद मला तेव्हापासून माहित आहे.
पावसाळ्यानंतर 'ऑक्टोबर हीट' असते हा आजकालचा शिरस्ता असावा किंवा कदाचित त्या काळीही असेल, पण मला तरी कधी ती 'हीट' जाणवली नाही. पावसाची एक कुठली तरी सर जाता जाता मागे स्वत:चा गारवा शिडकावून जायची. तो गारवा पुढचे तीन-चार महिने कमी होत नसे असंच मला आठवतंय. मग माळ्यावरच्या बॅगेत, कपाटाच्या सगळ्यात वरच्या कप्प्यात, दिवाणाच्या पोटात ठेवलेले गोधड्या, शाली, स्वेटर बाहेर यायचे. जोडीला आत्याने विणलेला एखादा नवीन स्वेटरही असे.
रात्रीचं जेवण झाल्यावर नळाच्या थंड पाण्याखाली हात धुण्यासाठी कसेबसे धरवत असत. ते पाणी थंड म्हणजे बर्फाचंच वाटायचं ! त्याने गारठलेले हात कोरडे करून मी २-३ मिनिटं कुल्ल्याखाली ठेवून दिवाणावर बसत असे, गरम व्हावेत म्हणून ! मग पाठीवरच्या कवचाच्या आत कासव किंवा गोगलगाय जशी शिरते तसा माझ्या आवडत्या पांढरट गुलाबी शालीला बाहेरून एक गोधडी किंवा ब्लँकेट जोडून मी शिरत असे.
पावसाळी पहाट असली तर बाहेर थेंबांची टपटप असे आणि हिवाळी पहाट असली तर धुक्याचा कापूस आणि दवाची रांगोळी. ह्या सगळ्यांच्या जोडीला पक्ष्यांची किलबिल, हवाहवासा गारवा आणि शालीची ऊब ! (तेव्हा चिमण्या असायच्या. एखादी तर घरातही शिरायची. पण ते बहुतकरुन दुपारी वगैरे.) मग कानाला जाणवायचा आईचा आवाज. आई रियाझाला बसलेली असायची. मी तडक शाल घेऊन तिच्याकडे जात असे आणि तिच्या मांडीवर डोकं ठेवून माझी झोपेची दुसरी इनिंग सुरु करत असे. अर्धवट झोपेत मी आईचा रियाझ ऐकत ऐकत खिडकीबाहेरच्या पन्हाळीवर रांगणारे किंवा झाडाच्या फांदीवरून पाऊस पडून गेल्यानंतर ओघळणारे किंवा त्याच डहाळीच्या पानांवर तरळणारे दवाचे थेंब पाहत असे. पावसाचं पाणी असेल तर ते टप्पकन् पडे. दवाचा थेंब मात्र मला आजीने सांगितलेल्या बेडकीण आणि बैलाच्या गोष्टीतल्या बेडकीणीसारखा टम्म फुगलेला वाटे. पण तो फुटतच नसे. मग मी उठून तो थेंब फोडायला जायचो, तर तिथे थेंबांची एक मोठ्ठी कॉलनी दिसे, अनेक पानांवर पसरलेली ! 'माझा' थेंब कोणता होता, हेच कळत नसे. मग खिडकीबाहेर हात टाकून ती फांदी हलवून किंवा सर्रकन् हात फिरवून सगळे थेंब फर्रकन् उडवून टाकायचे !
थेंबांचं, मग ते पावसाचे असोत वा दवाचे, माझ्याशी काही तरी खास नातं होतं. पण ते नक्की काय होतं, हे मला समजायचं नाही. त्यातलं सौंदर्य नेमकं काय आहे किंवा 'हे सौंदर्य आहे' हेच मला जाणवत नसावं.
लुडलुड हलून मंद गतीने एक एक करून टपकणारे थेंब, मोत्यांच्या तुटलेल्या सरीतून सुर्रकन् सुटणाऱ्या मोत्यांसारखे थेंब, पानांवर निवांत पडून एक टक बघत बसणारे संयमी थेंब, व्हरांड्याच्या किंवा बाल्कनीच्या कठड्यावर थिजणारे, जिरणारे, ओघळणारे थेंब, हात गारठवणारे, नजरेला गोठवणारे थेंब, अंगावरून निथळणारे थेंब. ह्या थेंबांची भाषा मला खूप नंतर कळली. अगदी आत्ता आत्ता.

मध्यंतरी ऑफिसमध्ये क्रिकेट स्पर्धांची घोषणा झाली. ऑगस्टचा महिना होता. स्पर्धा जानेवारीत होती. वेगवेगळ्या 'युनिट्स'ने स्वतंत्र किंवा एकत्र येऊन आपापले संघ ठरवले. वेगवेगळ्या वेळी, निरनिराळ्या जागांवर सर्वांचा सराव सुरु झाला. नोव्हेंबर-डिसेंबरपर्यंत सरावाने चांगलाच जोर धरला होता. मी रोज सकाळी सहा ते साडे सात क्रिकेट खेळत होतो. दीड तासापैकी साधारण अर्धा-पाउण तास तरी मी रोज बोलिंग करत असे. घरी येईपर्यंत एक हवाहवासा थकवा जाणवत असे. पाच मिनिटं पंख्याखाली बसून, बाटलीभर थंड पाणी पिऊन मग गरमागरम पाण्याने अंघोळ.
थकलेल्या अंगावर गरम पाण्याचे तांबे म्हणजे एक स्वर्गीय आनंदच ! बादलीत शेवटच्या ३-४ तांब्यांचं पाणी उरलं की ती बादलीच डोक्यावर उलटी करायची आणि मान खाली घालून दोन मिनिटं शांत बसून राहायचं.
तेव्हा कळलं की प्रत्येक थेंब काही तरी कुजबुजत असतो. काहींची कुजबुज ऐकू येते, काहींची नाही. ऐकू आलेली कुजबुज एकाक्षरी किंवा फार तर एका वाक्याची असते. त्याचा अन्वयार्थ लावेपर्यंत दुसरा थेंब कुजबुजतो. मुंग्यांची रांग पाहिलीय ? प्रत्येक मुंगी समोरून येणाऱ्या मुंगीच्या तोंडाला तोंड किंवा कानाला तोंड लावुन काही तरी कुजबुजते आणि दोघी आपापल्या दिशेला क्षणार्धात पुढे रवाना होतात. मुंग्यांचं गुपित मुंग्यांना ठाऊक आणि थेंबांचं गुपित थेंबांना !

हृषीकेश मुखर्जींच्या 'आनंद' मध्ये राजेश खन्ना म्हणतो की, 'प्रत्येक माणूस हा एक ट्रान्समीटर असतो आणि रिसीवरही. एकमेकांकडून एकमेकांकडे सतत काही अदृश्य लहरी जात असतात !'
निसर्गाकडून माणसाकडे येणाऱ्या दृश्य लहरी म्हणजे हे थेंब असावेत बहुतेक ! झाडावरून ओघळणारे, पन्हाळीवरून रांगणारे, पानांवर, कौलांवर, कठड्यांवर खिदळणारे थंडगार थेंब आणि अंगावरून निथळणारे, गालांवरून ओघळणारे कोमट थेंब सगळे सगळे साठवता आले पाहिजेत. त्यांच्या कुजबुजीचा कल्लोळ करवता आला पाहिजे. त्या कल्लोळातून काही हाती लागेल, काही नाही लागणार. पण जे लागेल त्यात कवितेसाठी आयुष्यभर पुरेल इतका ऐवज असेल.

थेंबाचा व्हावा शब्द
शब्दाला ओघळछंद
थेंबांची कुजबुज व्हावी
शब्दांनी अक्षरबद्ध

- असं वाटत राहतं. पण कुणास ठाऊक हे शक्य आहे की नाही ! बहुतेक नाहीच.
ओंजळीच्या बाहेरचे थेंब आणि ओळींच्या बाहेरचे शब्द टिपणारा टीपकागद होण्यासाठी बहुतेक तरी परत लहान व्हावं लागेल आणि आईचा रियाझ सुरु असताना तिच्या मांडीवर डोकं ठेवून झोपेची दुसरी इनिंग खेळायला लागेल.

तोपर्यंत सभोवताली विखुरलेले, थिजलेले, वाहून जाणारे, घरंगळणारे शब्द फक्त पाहत बसायचे. कारण पन्हाळ असलेली खिडकी, खिडकीतून डोकावणारी झाडं, धुक्याच्या चादरी, दवाची शिंपण वगैरे गोष्टी आता 'कोणे एके काळी' ह्या सदरात मोडतात. पाऊस आणि थंडी तर समतोल बिघडल्याशिवाय येत नाहीत आणि नळाला २४ तास सोलर हीटरचं गरम पाणी असल्याने हातही गारठत नाहीत.

मला एक टाईम मशीन हवंय..! ट्रान्समीटर आणि रिसीवर माझ्यात आहेतच, बहुतेक !
कारण -

असतात काही सांडलेले शब्द माझ्याभोवती
ज्यांना कधी ओळींमधे जमलेच नाही मावणे

....रसप....

(पूर्वप्रसिद्धी - मासिक 'श्री. व सौ.' -ऑगस्ट २०१५)